Media greke “Kathimerini” i ka marrë një intervistë shkrimtares shqiptare, Lea Ypi, pasi kjo e fundit publikoi librin “Të lirë”, i cili tregon për mënyrën sesi ajo ka përjetuar sistemin komunist.
Në rrëfimin e saj për gazetaren greke, Lea tregon histori nga fëmijëria dhe lidhjen e saj me Greqinë nëpërmjet gjyshes, e po ashtu nuk harron të theksojë se i pëlqen historia e këngëtares Eleni Foureira.
Intervista e plotë:
Në librin e saj pjesërisht autobiografik “E lirë, duke u rritur në fund të historisë”, Lea ypi përshkruan me sytë e pafajshëm të një fëmije rënien e regjimit komunist në Shqipëri. Është si një version shqiptar i “Mirupafshim Lenin”, pasi personazhi kryesor – e mitur në këtë rast – duket se nuk është në dijeni se socializmi ekzistues po shembet rreth saj. Ajo mbetet e lidhur me shtatoren e Stalinit dhe atë të Enver Hoxhës, duke mos e kuptuar “rezumenë” komplekse të familjes së saj. Stërgjyshi i saj ishte Xhafer Ypi, një ish-kryeministër shqiptar, i cili është mohuar nga regjimi. Ajo, megjithatë, e konsideron veten të lidhur me “armikun e popullit” me të njëjtin emër. Familja e saj flet para saj parulla kundër Hoxhës dhe vetëm në vitin 1991 pas përfundimit të regjimit guxon t’i zbulojë se vendi ishte një burg i pafund shtypjeje dhe censure. Lufta civile traumatike e vitit 1997 e bën atë të rishqyrtojë gjithçka, madje edhe konceptin e lirisë. Aktualisht është profesoreshë e Shkencave Politike në LSE dhe u mëson studentëve të saj veprën e Karl Marksit. Ajo po mëson greqishten për t’u lidhur me rrënjët e gjyshes, gjysmën e pushimeve i kalon në Greqi dhe e admiron Eleni Foureiran. Fëmija i saj shpeshherë ka turp të thotë se është me prejardhje shqiptare.
– Ti je rritur në Durrës, plotësisht e pavetëdijshme se sa shtypës ishte regjimi i Enver Hoxhës, ose të paktën kështu shkruan në librin tënd. Sa nga kjo është trillim dhe në çfarë mase familja juaj ju la vërtet në errësirë?
– Kjo pikë nuk është aspak produkt fiksioni. Ata me të vërtetë më kishin lënë në errësirë. Jam rritur duke aspiruar të jem një qytetare e mirë në Shqipërinë komuniste duke mos ditur që familja ime ishte “armiku i klasës”. Vetëm kur gjërat filluan të ndryshonin, kuptova se ‘armiqtë e klasës’ që isha trajnuar të urreja ishin njerëzit që më rritën. Fillova të mbaj një ditar, ndoshta për t’u marrë me konfuzionin. Shumë nga detajet e librit janë nxjerrë nga ditari, gjë që konfirmon se sa e paprecedentë ishte e gjitha.
– Çfarë raporti keni me Greqinë? A njihni shqiptarë që u trajtuan në mënyrë raciste nga grekët, veçanërisht pas luftës civile të vitit 1997, apo ndonjë histori suksesi të bashkatdhetarëve tuaj në vendin tim?
– Unë kam dy marrëdhënie të ndryshme: njëra ka të bëjë me të shkuarën dhe tjetra të tashmen. Të parën e la trashëgim gjyshja ime, e cila lindi në Selanik në një familje shqiptare dhe ishte pjesëtare e elitës osmane. Gjyshja ime e donte shumë Selanikun, megjithëse nuk e konsideronte qytet grek, edhe pse vetë fliste rrjedhshëm greqisht. Për të ishte një qytet osman, një kazan multikulturor, të cilin e la pas për t’u zhvendosur në Shqipëri në mesin e viteve tridhjetë. Me rënien e regjimit komunist, ajo u kthye në Selanik në përpjekje për të rimarrë pasurinë e familjes që la pas, por dështoi. Lidhja ime e dytë me Greqinë lidhet me historitë e shqiptarëve që emigruan atje pas përfundimit të komunizmit. Shumë nga bashkatdhetarët e mi ndryshuan emrin dhe u pagëzuan ortodoksë sepse besonin se kjo do t’i ndihmonte të integroheshin. Shumë u përballën me racizëm ose ksenofobinë. Kriza ekonomike dhe pandemia i goditën rëndë. Sa i përket historive të suksesit, kam festuar pjesëmarrjen e Eleni Foureira në Eurovision. Por lexova se ajo ka lindur në Shqipëri me emrin Entela dhe historia e saj ka të bëjë sa me luftën, aq edhe me suksesin.
– Cili është mendimi juaj për marrëdhëniet greko-shqiptare? Ekziston një ndjenjë e përhapur në Greqi (kryesisht në qarqet nacionaliste) se shqiptarët duan të krijojnë Shqipërinë e Madhe, duke përfshirë pjesë të Greqisë, Kosovës, Preshevës në Serbi.
– Ne jemi formuar nga e njëjta histori, kemi një të kaluar të përbashkët osmane, të dy vendet kanë luftuar kundër regjimeve autoritare, ushqimi është i njëjtë dhe temperamenti ynë, nëse dikush dëshiron të përdorë përgjithësime, është shumë i ngjashëm. Shqiptarët luftuan më shumë se të tjerët për t’u bërë të pavarur pas rënies së Perandorisë Osmane dhe unë do të thosha se nacionalizmi i tyre është kryesisht mbrojtës dhe jo ekspansionist. Por është gjithmonë më konstruktive të përqendrohesh në të tashmen. Kohët e fundit kam filluar të mësoj greqisht për të studiuar më mirë të kaluarën e familjes sime dhe historinë e vendit tim. Shumica e pushimeve të mia janë të ndara mes Greqisë dhe Shqipërisë. Identitetet nuk janë ekskluzive. Ne duhet t’u rezistojmë atyre politikanëve që përpiqen të na bindin të kundërtën.
– Keni zgjedhur stilin naiv fëminor për të shmangur shkrimin e një eseje për një moshë të vështirë? Pra, a është kjo një përpjekje për të trajtuar të kaluarën traumatike me humor dhe injorancë të shtirur?
– Doja të shkruaja një tregim për lirinë, në të cilin dëgjoheshin lirshëm shumë zëra, secili me interpretimin e vet të ngjarjeve, sistemin e vet të vlerave dhe me biseda që nuk përpiqen t’u përgjigjen pyetjeve për lexuesit, vetëm ata fillojnë. Isha e vendosur të shkruaja në një mënyrë jo paternaliste. Liria nuk mësohet. Është një udhëtim që ju e filloni. Zëri i fëmijës është i dobishëm dhe për shkak se fëmija nuk ka identitet të tijin, ai riprodhon mendimet e të tjerëve. Ai nuk mund të akuzohet se ka manipuluar askënd.
– Ju jeni akuzuar nga disa kritikë për “ekzotizimin” e komunizmit, duke përdorur klishe si kutia e Coca-Cola, statuja e Stalinit, kodi për burgim (“diplomimi nga universiteti”).
– Secili është i lirë ta interpretojë librin sipas dëshirës. Për mua, bota nuk ndahet në “ekzotike” dhe “jo ekzotike”. Kritika bazohet në interpretimin e komponentëve bazë të jetës në Shqipëri përmes një lenteje, zakonisht të formuar nga modele që dominojnë jashtë vendit tim. Libri u përpoq të bënte të kundërtën. Duke folur për inkuadrimin vendor të simboleve ndërkombëtare dhe karakteristikave kulturore, ai u përpoq t’u jepte zë qytetarëve shqiptarë. Për t’i paraqitur jo si një grup njerëzish të shpëlarë trurin, por si qenie njerëzore.
– Ju jeni një nga shembujt më të spikatur të “ikjes së trurit” nga Shqipëria. Çfarë mendoni për diasporën dinamike shqiptare? A do të kthehen ndonjëherë bashkatdhetarët tuaj?
– Ikja e trurit është një epidemi për Shqipërinë. Fatkeqësisht, nuk ka zgjidhje të lehta. Ajo që është një fitim për vendet e pasura, duke tërhequr emigrantë të aftë, është një humbje për të varfrit. Alternativa e vetme është të kemi një zhvillim, në të cilin liria e lëvizjes përfshin lirinë për të qëndruar në shtëpi. Kjo presupozon që emigracioni të mos trajtohet si problem, por si pasojë e padrejtësisë globale. Për ta zgjidhur atë, ne duhet të rimendojmë rendin ekonomik dhe politik global.
– Kam lexuar në llogarinë tuaj në Tëitter se fëmija juaj fsheh faktin që është me origjinë shqiptare nga shokët e klasës.
– Kohët e fundit ka një fushatë stereotipizimi negativ dhe ksenofobie që synon shqiptarët që jetojnë në Mbretërinë e Bashkiar. Fëmijët janë jashtëzakonisht të ndjeshëm për çështje të tilla dhe e di që ka pasur diskutime nga miqtë e djalit tim nëse shqiptarët janë “kriminelë”, siç pretendoi së fundmi Ministria e Brendshme Britanike. Skenari është i njohur, emigrantët akuzohen për dëmtim të kushteve të jetesës pavarësisht dëshmive të panumërta për të kundërtën. Por nuk mendoj se ajo që po ndodh në Angli është një përjashtim. Emrat e atyre që janë në shënjestër mund të ndryshojnë, por tendenca është e njëjtë në të gjithë Evropën.
– Si pegadoge universiteti, ju udhëtoni shumë. A mendoni se njerëzit sot kanë nevojë për një ndjenjë përkatësie diku, për të pasur një atdhe?
– Po, për të eksploruar botën na duhen rrënjë, por ato janë komplekse. Nëse do të mund të largoheshim nga forma e thjeshtuar e paradigmës shtetërore, nacionaliste, e cila për fat të keq ende formëson sistemet tona arsimore, mund të shihnim se si rrënjët tona janë të ndërlidhura përtej kufijve kombëtarë. Historia shkruhet shpesh nga elitat që vijnë në pushtet me narrativa që përjashtojnë dhe jo përfshijnë. Ne priremi t’u besojmë këtyre tregimeve. Por është e mundur të shkojmë përtej idesë së një atdheu të vetëm pa cenuar veçorinë tonë kulturore. Kështu, ne mund të përqafojmë diversitetin kulturor si një burim fuqie dhe pasurie në vend të kërcënimeve. Ne mund t’i përkasim komuniteteve të shumta dhe të bëhemi qytetarë të botës.
