Nga Smoki Musaraj
I dua klithmat e gëzuara të dallëndysheve në mëngjes. Nga mbrapa grilave, duke u zgjuar me përtesë, e ndjej rrotullimin e tyre marramendës si akrobate të sprovuara që fluturojnë me shpejtësi në rrathë imagjinarë. Aty këtu fillojnë kujën e tyre kukuvajkat. Qajnë e ankohen sa ta këpusin shpirtin. Kukuuuku! Kukuuuku! Kukuuuku!
Tingujt e zogjve shumë shpejtë fillojnë të përzihen me zhurmat e makinave që nxitojnë të kapin semaforin vetëm për të frenuar me urgjencë. Sikur të ecnin me shpejtësi normale për këtë qytet, sikur ta mbanin tek marshi i dytë, për shembull, mbase nuk do të kishte nevojë për frenimet e frikshme me tingujt e tendosura.
Simfonia e mëngjesit të Tiranës më jep një vrull energjie ta nis ditën herët. Nga ora 7, qyteti vlon ndërsa unë bëj kafen e parë ekspres.
Me pëlqen të eci në rrugët e Tiranës edhe pse është një lëmsh i madh. Zhurma dhe kaosi shpesh më lejon të futem në mendime të thella. Në mënyrë instiktive i mënjanoj të gjitha pengesat—njerëzit që më presin rrugën, biçikletat që i japin këmbëve me terezi, motorët e shumë zhurmshëm, makinat e nxituara që frenojnë disa centimetra nga këmbët. Nganjëherë boritë kapriçoze arrijnë të depërtojnë në mendime dhe më frikësojnë por ritmi i koordinuar i lëvizjes kaotike të qytetit më rikthen në mendimet mia.
***
Shpesh, kur eci te rruga e Dibrës, më rikthehet një kujtim makabër. Një ditë, rreth viteve 1990, kur prindërit e mi sa kishin lëvizur te Selvia, mbaj mend që ecja tek rruga e Dibrës një pasdite, nuk kishte shumë trafik, një motor erdhi me shpejtësi dhe, aksidentalisht u përplas me një këmbësor. Një burrë plak që po kalonte rrugën pa mendje. Trupi i burrit plak u hodh përtej rrugës në trotuar si një dordolec prej kashte. Motoristi vazhdoi me nxitim pa e kthyer kokën. Trupi i burrit plak dukej i pajetë. Unë e tmerruar nga ideja dhe banaliteti i vdekjes, u largova me nxitim dhe turp nga skena.
***
Në mëngjese të zhurmshme, kur çohem herët me entuziazëm të theksuar nga gjallëria urbane, i drejtohem liqenit.
E dua shumë liqenin e Tiranës. Kur isha para-adoleshente, shkoja për vrap (më shumë hap sesa vrap) me shoqet e klasës. Pylli rreth liqenit ishte dhe vazhdon të jetë i vetmi oazë qetësie dhe jeshillëku në këtë qytet. Në rutinën tonë të vrapit shkonim deri te dushqet. Aty ndiheshe se ishe vërtet në pyll. Pemët trupholla, të gjata, me kaçurrela gjethesh dendësoheshin në fund të gjirit të tretë që përshkonim ne. Aty arrija momentin e djersitjes dhe më dukej se mbushesha me ajër të filtruar nga pemët. Sot, pylli rreth liqenit është akoma më i dendur, ka koma më shumë jetë dhe shtigje të reja që më ftojnë të eksploroj. Qiparisat e rrugës së kurrizit të kodrës janë vjetruar me fisnikëri dhe bëjnë një hije ndryshe nga ajo e dushqeve anës liqenit. Por kjo denduri e brendësisë së parkut cenohet dita ditës nga ndërtimet që i marrin një cep këtu, një cep aty të shkretit park të vetëm. Duke e shijuar natyrën, ajrin dhe njerëzit, jam gjithmonë e më koshiente për natyrën kalimtare të gjërave të bukura.
Vrapet e mia nga liqeni morën fund kur u nisa për në Kanada me studime. Por verave, kthehesha prapë dhe rivizitoja liqenin sa herë që mundesha. Stafetën e liqenit ia kisha lenë grave të familjes që kishin dalë tashmë në pension, gjyshes dhe hallës, dhe më vonë mamit. Ato filluan të shkojnë rregullisht nga liqeni për ta pirë kafen e mëngjesit me gra të tjera në faza të ngjashme të jetës. Nganjëherë në çift, nganjëherë në grup, qanin hallet e burrave që nuk i përmbushnin asnjëherë pritshmëritë e grave dhe shkëmbenin të rejat e fëmijëve imigrantë. Bisedat zhvilloheshin sa vjen e më zhurmshëm, duke i trembur ata të paktë burra që guxonin të vinin pranë. I kam zili këto mbledhje të zhurmshme të grave të liqenit. Ato linin pas hallet dhe shqetësimet e përditshme për ato orë që kalonin në kafetë me tavolina anës liqenit ose në hijen e qiparisave.
***
Duke pirë kafe nga liqeni në vizitat e mia të rregullta verore, më kap veshi muhabete prindërish imigrantësh.
Aaa, të paska ardhur vajza nga Kanadaja?
Po, po erdhi?
Po sa kohë do rri?
Po nja një muaj. I vjen burri dhe djali javën tjetër.
Ah sa mirë! Sa vjeç iu bë çuni?
13.
Marshallah! Me punën si është? Lëvizi gjë?
Po ja ashtu, e shtyn. Po aty ku ishte vazhdon. Qytet provincial. Nuk e duron dot. Po punën e ka të mirë.
Hajt ishallah gjen një tjetër së shpejti.
Po ty, kur të vjen djali?
Nga korriku.
Po si është tani? Si po shkon me gruan?
Eh, iku ajo punë. Janë ndarë. Ajo i ka fëmijët shumicën e kohës. Ka gjetur një tjetër, më të ri se vetja. Kshu janë ato…
Eh, mirë, tani, ç’a t’i bësh. Kshu e ka jeta. Shyqyr që do vij ta heqi pak mendjen.
Po, po, ta ndihmoj një çikë me punët e shpisë se u rraskapit i shkreti.
Me kalamajtë do vij?
Po, po, me të dy kalamajtë, iu bëftë nëna kurban!
Po sa do rrinë?
Dy javë. Do shkojnë nga jugu. Vdesin për detin Jon kalamajtë.
Hajt t’ia kalojnë mirë.
Ah, sikur ta dinin imigrantët sa shumë detaje të jetës së tyre personale dhe lëvizjeve të tyre ndërkombëtare shkëmbehen nëpër kafenetë e liqenit të Tiranës!
***
Në maj, Tirana kundërmon. Jo nga plehrat që janë pjesë permanente e pasazhit urban por, por kësaj here, nga një erë e këndshme, ajo e blirëve. Ndjek erën e blirëve kur përshkoj qendrën e qytetin për t’u takuar me të njohur të vjetër e të rinj që nuk heqin dorë nga Blloku si pikëtakim. Në rrugën time, Siri Kodra, janë rritur blirët dhe era e tyre vjen deri në katin e shtatë (erën e blirit nuk e bezdis mungesa e ashensorit). E ndjek rreshtin e blirëve deri tek nëntëkatëshet pastaj nxitoj të kaloj sheshin mbushur me grupe turistësh të habitur nga arkitektura kitsch e kryeqytetit ish-komunist. E kap prapë atë aromë te rruga Ibrahim Rrugova. Midis Bankës së Shqipërisë dhe Shtëpisë së Gjetheve dehem nga aroma po prapë e blirëve të lashta. Këto janë ato origjinalet që i mbaj mend nga fëmijëria.
Shpeshherë kthehem në shtëpi nëpërmjet rrugicave që të çojnë nga Rruga e Elbasanit te Pazari. Këndej dehem nga aroma e qofteve. Është aromë që nganjëherë më bën të ndihem si në shtëpi, nganjëherë më vel. Restorantet e qofteve, mezeve, dhe birraritë janë shtuar këto vitet e fundit për shkak të turistëve që kanë zbuluar, më në fund, që ka një kuzhinë shqiptare. Qofte, patate, salce kosi, fërgesë, fasule, pilaf, petulla, shpojnë kuriozitetin e turistëve që nuk dinë si ta kategorizojnë këtë kuzhine. Paksa Turke. Paksa Greke. Paksa Italiane. Paksa Tironse. Si një Tiranse (jo Tironse) e denjë, vë re se, gjithsesi, mungojnë nga këto meny gjellërat më tipike të kuzhinës shtëpiake—mish me bizele ose bamje, tavë me spinaq, pashaqofte, kunguj te skuqur me kos, tarator, papare, trahana…
Edhe pse pushtuar nga turistët, te Pazari prapëseprapë ndihet prezenca e lagjes në sheshin e rrethuar nga pallatet e vjetra dhe të reja. Kafenetë dhe restorantet aty janë gjithmonë plot. Në ditët e nxehta, mbasi perëndon dielli, më shijon kafja e tretë e ditës mpleksur me gjallërinë e lagjes. Fëmijë që luajnë me top pa teklifin e makinave në sheshin e përbashkët rrethuar nga pallatet. Nganjëherë topi shkon atje ku s’duhet duke i ndezur gjakrat, por vetëm momentalisht. Pavarësisht momenteve të tensionuara aty këtu, në përgjithësi sundon një gjallëri dhe harmoni që kapërcen gjeneratat—mama e baballarë, pleq e plaka, fëmijë e adoleshentë shijojnë freskinë dhe zhurmën e mbrëmjes.
Por pamja e Pazarit edhe më trishton. Më trishton zëvendësimi i zarzavateve me suveniret e lira. Pazari i rindërtuar aq bukur fatkeqësisht i largoi fshatarët e zarzavateve. Aty këtu, ca fruta të thata, ca barishte, ca erëza, ca kavanoza me mjaltë vazhdojnë të shiten, në mes të suvenireve dhe sendeve të vjetra që mbizotërojnë. Këto pakëz gjëra jeshile janë veçse një fantazmë e tregut që nuk është më. Qyteti po përjeton pasojat e turizmit masiv dhe gentrifikimit urban që janë bërë rutinë në qytetet e tjera Evropiane.
Për fat, jeshillëqet kanë migruar pak më poshtë. Duke përshkuar rrugën e Saraçëve, që lidh pazarin me pemën më të njohur në qytet, të famshmen Selvi, gjenden zarzavate, fruta, shumica nga bahçet e lagjes ose nga fshatrat përreth. Aty tundohem gjithmonë nga spinaqi dhe pazia, nga bizelet, barbunjat dhe bamjet, nga qershitë dhe kajsitë.
Blej ca barishte nga një grua dashamirëse. “I paç me zemër!” më uron ajo. Unë vazhdoj rrugën drejt Selvisë. Sot mami do na bëj byrek me spinaq e pazi!
