Është ora 13:00 në një të shtunë vere, dhe vetëm lehja e një qeni thyen heshtjen në rrugët e këtij qyteti të vogël shqiptar.
Dielli që ndriçon sheshin Minatori nuk ndryshon asgjë: nuk ka asnjë shpirt që të shihet në këtë ish-qytet minerar në Shqipërinë e Jugut.
Në shkallët që të çojnë në “pallatin” kulturor, nuk ka njeri. Pas perdes së tërhequr të dyqanit të vjetër këpucë italiane (“këpucët italiane”), askush.
Në ndërtesat me tulla të kuqe që kërcënojnë të rrënohen: asnjë.
“Nuk ka më asgjë këtu. Pa punë, pa para, pa bukë. Të gjithë u larguan pas përfundimit të diktaturës”, thotë Stefan Arian, një burrë 60-vjeçar që flet një greqishte të ndryshkur, ulur në kafenenë Qazimi, një nga bizneset e pakta ende të hapura.
Është e vështirë ta imagjinosh këtë, jo shumë kohë më parë , ky qytet i braktisur ishte një nga qendrat e mëdha të klasës punëtore të Shqipërisë komuniste. I ndërtuar nga e para në vitin 1946 për të shfrytëzuar minierën e qymyrit aty pranë, qyteti numëronte deri në 12 mijë banorë në kohën e tij të lulëzimit. Mezi më shumë se 1 mijë kanë mbetur.
Memaliaj nuk është i vetmi: Kukësi, Zogaj, Përmeti, Narta — në Shqipëri ka dhjetëra qytete e fshatra të tillë.
Nga Veriu në Jug, shteti i vogël ballkanik përshkohet nga qytete gjysmë fantazmë, me pak ose aspak banorë. Është shenja e një dukurie unike demografike: që nga rënia e regjimit komunist 30 vjet më parë, vendi është zbrazur ngadalë, por në mënyrë të pashmangshme përmes valëve të pandërprera të emigrimit.
“Njerëzit kanë humbur shpresat”
“Emigrimi është kthyer në një mentalitet në Shqipëri, madje edhe për ata që fitojnë shumë”, shpjegon Ledion Krisafi, një studiues për institutin më të vjetër të vendit, Institutin Shqiptar për Studime Ndërkombëtare. “Gjëja më e rëndësishme për të kuptuar është se njerëzit kanë humbur shpresën: pas tridhjetë vitesh tranzicion, ata prisnin shumë më tepër dhe nuk duan të humbin më kohën e tyre”.
Shqipëria është një rast i veçantë në botën e vogël të ekspertëve të migracionit. Nga viti 1946 deri në vitin 1991, popullsia u mbajt rob nga një prej regjimeve më të përgjakshme dhe represive në botë: viktima të paranojës së sekretarit të parë të Partisë Komuniste Enver Hoxha, shokët shqiptarë nuk u lejuan të kishin as një makinë dhe duhej të siguronin ekspres. leje nga administrata për t’u larguar nga rajoni i tyre.
Pastaj erdhi rihapja e kufijve, një tranzicion anarkik, kolapsi ekonomik i vitit 1997, kryengritjet, lufta në Kosovë dhe fillimi i një eksodi.
“Ne u larguam një natë të vitit 1999, nëna ime më mbante kokën afër gjunjëve për të më penguar të marr një plumb nga xhamat e autobusit,” kujton një grua që jeton prej shumë vitesh në Francë dhe që nuk dëshiron të japë emrin e saj nga frika e raprezaljeve, më shumë se 20 vjet më vonë.
Gjak jete
Kompleks dhe në zhvillim të vazhdueshëm, emigracioni shqiptar ka ndryshuar ndjeshëm që nga viti 1991. Destinacionet e preferuara nuk janë më fqinjët e Greqisë dhe Italisë, por Gjermania, Britania e Madhe, Franca dhe SHBA-të, për ku nisjet nuk janë më të paligjshme, por zakonisht me vizë të përkohshme; emigrantët nuk janë më thjesht të rinj të varfër, por shqiptarë nga të gjitha shtresat.
Megjithatë, një konstante: çdo vit, rreth 50 mijë njerëz, shumica e tyre midis 18 dhe 40 vjeç, largohen në kërkim të një jete më të mirë. Si rezultat, 1.68 milionë emigrantë jetojnë tani jashtë vendit – më shumë se një në tre shqiptarë.
Më 1 janar 2023, popullsia zyrtare e vendit ishte 2.76 milionë banorë, sipas Instat, Instituti Shqiptar i Statistikave.
Këto përllogaritje, bazuar në një regjistrim të vitit 2011, përgjithësisht konsiderohen optimiste. Është 13% më pak se censi i fundit i kryer nën diktaturën komuniste, në vitin 1989, edhe pse rritja natyrore e popullsisë (raporti i lindjeve ndaj vdekjeve) ka qenë pozitive gjatë 30 viteve të fundit.
Një ligj i diskutueshëm
Shto këtu normën më të ulët të lindjeve në historinë e vendit (1.32 fëmijë për grua) dhe rrallësinë e njerëzve që kthehen, dhe Shqipëria përballet me një “koktej demografik toksik të bërë nga emigracioni masiv, kthimet e ulëta, potenciali i lartë për migrimin e ardhshëm dhe një migrim i ulët dhe në rënie. nataliteti”, sipas studiuesve Ilir Gedeshi dhe Russel King në një studim të vitit 2018.
Studimi, i cili anketoi më shumë se 1 mijë e 400 familje në të gjithë vendin, arriti në përfundimin se 52% e shqiptarëve të moshës 18 deri në 40 vjeç do të donin të emigronin jashtë vendit.
Shqipëria po paguan një çmim të lartë për këtë eksod, veçanërisht në drejtim të zhvillimit ekonomik. “Një nga zhvilluesit e mi u nis për në Irlandë, një tjetër për Worldplay. Mu deshën muaj për t’i zëvendësuar. Ne u ofrojmë paga 10 herë më të larta. Nuk mund t’i lidhim në karriget e tyre”, thotë Bora Ferri, e cila themeloi një kompani të vogël pagesash, Mpay, dhjetë vjet më parë dhe është gjithashtu drejtuese e Dhomës së Tregtisë dhe Industrisë Francë-Shqipëri.
Në sektorin e shëndetësisë, numri i largimeve është i tillë që qeveria po punon për një ligj të diskutueshëm: nëse mjekët e sapodiplomuar nuk i kalojnë tre vitet e para në Shqipëri, do të duhet të paguajnë tarifat e shkollimit.
Paradoks
Por mungesat e fuqisë punëtore nuk janë të kufizuara vetëm në profesione të kualifikuara – larg kësaj. Në turizëm, bujqësi dhe mbi të gjitha tekstile, mungesa e fuqisë punëtore është e dukshme dhe duhet të përhapet në të gjithë sektorët deri në vitin 2030, sipas studimeve më të zymta.
“Mund të ofroj pushime më të larta se mesatarja, pesë javë pushime me pagesë, dhurata Krishtlindjesh dhe një udhëtim vjetor, por nuk gjej askënd”, ankohet sipërmarrësi francez, i cili ka 15 vjet me qendër në Shqipërinë e Jugut.
Këtu ka një paradoks. Pavarësisht largimeve masive dhe plakjes së përshpejtuar të popullsisë së saj, shoqëria shqiptare mbetet mjaft e re, me një moshë mesatare 38 vjeç. Megjithatë, tek moshat 15-29 vjeç, shkalla e papunësisë është mbi 22%, me një pjesë të konsiderueshme të të papunëve afatgjatë. Oferta nuk plotëson kërkesën. Për shumë nga ata me të cilët folëm, ky është rezultat i një reforme të vitit 2005 që autorizon trajnime private: krahas universiteteve publike falas dhe me cilësi të lartë, tani ka shumë “biznese” që ofrojnë kurse të shtrenjta pa perspektivë.
“Të gjithë kanë një diplomë në Shqipëri. Është një krenari e vërtetë për familjet. Por të gjithë duan edhe një punë të kualifikuar në sektorë qorrë, ndërkohë që nuk ka shkolla teknike për industritë e kërkuara. Shtojini kësaj kostot e tepruara të kujdesit shëndetësor, shërbimet e dobëta publike dhe korrupsionin dhe këta të papunë bëhen kandidatë natyralë për t’u larguar”, thotë Eno Ngjela, kreu i departamentit ekonomik të Programit të Kombeve të Bashkuara për Zhvillim.
Ndër më të varfërit në Evropë
Ashtu si ai, të gjithë vëzhguesit vërejnë gjithashtu pagat e ulëta të ofruara, shpesh nën pagën minimale prej 40 mijë lekësh (381 euro).
Tridhjetë vjet pasi i kishte kthyer shpinën komunizmit, dhe pavarësisht se filloi në të njëjtën pikë me Poloninë apo Kroacinë, Shqipëria është ende një nga vendet më të varfra në Evropë. Sipas Bankës Botërore, GDP për frymë është vetëm 6 mijë e 800 dollarë, krahasuar me një mesatare mbi 37 mijë dollarë në Bashkimin Evropian.
Bora Muzhaqi e di mirë këtë dhe shumë gracka të tjera. Në zyrën e saj në Bulevardin Deshmorët e Kombit, në zemër të Tiranës, ku funksionon edhe kryeministri Edi Rama, Ministrja për Rininë rendit masat e nisura që nga krijimi i portofolit të saj në 2021: programe të përshpejtuara trajnimi për IT për mijëra programe afatgjata. personat e papunë, qendrat ditore falas dhe partneritetet mes universiteteve shqiptare dhe atyre ndërkombëtare.
“Ne nuk po përpiqemi t’i ndalojmë njerëzit të largohen; përkundrazi, ne po përpiqemi të kthejmë ata që largohen, sepse ata e pasurojnë vendin”, thotë ministrja, e cila pretendon se shembujt e të kthyerve po shumohen “më shumë sesa mund të numërojmë.” Deri më tani, 96 mijë 755 shqiptarë janë kthyer që nga viti 2011 sipas Instat, krahasuar me rreth 700 mijë largime në të njëjtën periudhë.
Më shumë se gjysma e popullsisë është zhdukur
E megjithatë, ka shenja. Ashtu si më 1 korrik, në Gjirokastër, ku po bëhet e vështirë të kalosh nëpër qendrën historike: një turmë e zhurmshme, e gëzuar, shqiptare dhe e huaj, po nxiton drejt kalasë për mbylljen e festivalit folklorik.
“Eshte çmenduri. Nuk kam parë kurrë kaq shumë njerëz në Gjirokastër më parë”, thotë Jori Muho, këshilltar bashkiak i këtij qyteti të zhytur në histori – një vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s ku, vetëm pak rrugë më tutje, diktatori Enver Hoxha dhe kundërshtari i tij më i famshëm, autori Ismail Kadare, u rrit.
Këtu, në çdo rast, turizmi është një zgjidhje për problemet tona.
Gjirokastra është kryeqyteti i qarkut në Shqipërinë e Jugut – i njëjti qark me Memaliaj, klasa e shkatërruar punëtore vetëm 30 kilometra larg – dhe megjithatë ka vuajtur nga eksodi i rëndë në rajon, i cili humbi 55% të popullsisë që nga vjeshta të komunizmit.
Turizmi, “një zgjidhje”
Por vitet e fundit, qyteti është rikthyer në jetë: nga 10 mijë vizitorë në 2015, ai tani mirëpret mbi 200 mijë çdo vit. Në vitin 2019, qeveria investoi disa milionë euro për të rinovuar plotësisht lagjen historike të Pazarit të Vjetër, duke riparuar fasadat dhe duke vendosur ujë të rrjedhshëm në të gjitha ndërtesat. Turistët e pasuan, e po ashtu edhe emigrantët.
“Nëse shikoni përreth jush, gjithçka ishte ende bosh disa vite më parë”, thotë Juri Muho, duke treguar ndërtesën e gjatë treqind vjeçare. “Tani të gjitha këto biznese drejtohen nga shqiptarë të kthyer nga jashtë. Këtu, në çdo rast, turizmi është një zgjidhje për problemet tona.”
Jani Zhapa nuk është i shqetësuar nga ringjallja e qytetit. Në kopshtin e shtëpisë së familjes, ky djalosh rreth të tridhjetave, i cili tani mëson shkenca inxhinierike në Skoci, kthehet vetëm për “dasma, pagëzime dhe funerale.” Por ai është i sigurt për këtë: “Do të kthehem dhe do të jetoj për të vitet e mia të arta. Ndoshta edhe më parë!”.
World Crunch
