10.5 C
Tirana
E martë, 19 Mars, 2024
More
    spot_img
    spot_img

    Rrushja shqiptare që çmendi rrjetin

    Nga Klevis Hoxhaj

    “Sapo mëson të lexosh, je përgjithmonë i lirë”.

    Këto fjalë që i atribuohen Frederick Douglass, një skllavi afrikano-amerikan që mësoi të lexonte për t’u kthyer më pas në flamurtarin intelektual të lëvizjes për shfuqizimin e skllavërisë, ende jehojnë fuqishëm edhe 127 vjet pas vdekjes së tij.

    Shtati i Douglass në përparimin njerëzor vështirë se mund të reduktohet në një aftësi të vetme.

    Megjithatë, fjalët e tij afirmojnë vlerën themelore që aftësia e leximit të mirë i jep harkut të jetës së një personi për sa i përket cilësisë së arsimit, aksesit në informacion, mirëqenies socio-ekonomike dhe fuqizimit.

    Por kjo aftësi është stigmatizuar në serialin kosovar “Rrushe”, i cili ka filluar të transmetohet nga rrjeti mediatik shqiptar “Top Channel” nën rendin e titrave shqip të gjuhës standarde.

    Një vendim që në parim nuk është se e tejkalon kufirin e titrave në gjuhën e njëjtë, ka pasuar në debate të kota përqeshjesh dhe kritikash.

    Njësoj siç ky serial mbart tre zhanre brenda tij – dramë, aksion dhe krim – po ashtu edhe linguistika mbart brenda saj vetëm dialekte, duke e përjashtuar gjuhën nga marrëdhënia konvencionale me veten.

    Dhe kjo krijon një problem pasi është e pamundur të bësh miliarda njerëz të flasin një dialekt të vetëm.

    Ka topolekte edhe në vende të vogla. Në një shkallë planetare, do të kishim lehtësisht dialekte aq të ndryshme sa pothuaj reciprokisht të pakuptueshme.

    Thënë ndryshe kjo do të thotë se shumica e njerëzve në SHBA janë tani një vend, së bashku me kanadezët, britanikët, australianët, kivianët, antiguanët, bahamasit, barbadosit, belizienët, dominikanët, grenadanët, guajanasit, irlandezët, xhamajkanët, St. Lucians, njerëzit nga St Kitts dhe Nevis, nga Shën Vincenti, Grenadinet, Trinidadi dhe, e fundit por jo më pak e rëndësishme, Tobago.

    Në të gjitha këto vende, anglishtja është gjuha amtare dhe nuk do lindte nevoja edhe për shumë singaporezë të cilët kanë një popullsi të zgjeruar që e flet anglishten, si dhe shumica e indianëve.

    Ka shumë vende ku anglishtja është një gjuhë zyrtare dhe ku shumica e njerëzve e flasin atë – 71, në fakt.

    Por provoni të pyesni një irlandezo-verior nëse i kupton ishullorët e tij në Britani ose anasjelltas nëse nuk do të vendoseshin fjalë në kllapa në libra apo titra për vështirësitë linguistike të këtyre dialekteve anglezo-britanike edhe në “kutinë e idiotit”.

    Ky term është përdorur për t’iu referuar një televizori në mënyrë nënçmuese që nga fundi i viteve 1950.

    TV ka qenë një pajisje jo-interaktive dhe termi ‘kuti idiot’ thekson faktin se ai nuk reagon.

    Tani kohët kanë ndryshuar tej mase aq sa gjuha ka kthyer shikuesin në një qënie jo-interaktive.

    Edhe pse shqipja është gjuhë amtare në Shqipëri dhe Kosovë, praktika e titrave në gjuhën e njëjtë ose (SLS) është një praktikë e nisur në SHBA duke mbërritur deri në Indi.

    Titra në gjuhën e njëjtë (SLS) është koncepti i shtimit të titrave në argëtimin ekzistues televiziv, në të njëjtën gjuhë si audio.

    Ajo që dëgjoni është ajo që lexoni – titra në shqip në filmat kosovarë.

    Në nivel global, SLS për shkrim e këndim masiv u konceptua për herë të parë në Indi, në vitin 1996.

    SHBA-të zbatuan për herë të parë Titrat e Izoluara (CC) në TV në vitin 1980.

    Por zgjerimi i CC në transmetim kërkonte një betejë ligjore bazë: Shoqata Kombëtare e të Shurdhërve (NAD) kundër Netflix, 2011.

    Netflix humbi dhe iu desh të ofronte titra në të gjithë përmbajtjen e tij në SHBA dhe kjo u bë një tipar global në të gjithë përmbajtjen angleze.

    Shembulli i dy Koreve

    Koreja e Veriut dhe Koreja e Jugut flasin të njëjtën gjuhë, por realiteti është si zakonisht më kompleks.

    Koreja u nda në dy vende më shumë se shtatë dekada më parë dhe gjuha ndryshoi shumë në të dy vendet. Edhe para ndarjes, çdo rajon ka dialektet e veta në të njëjtën mënyrë që ka thekse të ndryshme të anglishtes në Angli.

    Statusi i të ashtuquajturit “theks zyrtar” është një shpikje moderne që erdhi dorë për dore me lindjen e shtetit-komb.

    Theksi i Seulit ka qenë një theks zyrtar në Korenë e Jugut, por nuk qëndron më i njëjti si disa dekada më parë.

    Një ndryshim gradual, por i dukshëm i mënyrës se si njerëzit flasin në theksin e Seulit, ndodhi që në vitet 1980 dhe ajo që zakonisht dëgjoni në lajmet dhe dramat në ditët e sotme është kryesisht një theks modern i Seulit, i cili është i butë dhe ndonjëherë melodioz.

    Përpara se Koreja e Jugut të kalonte në mënyrë mjaft misterioze në këtë theks, theksi zyrtar në Veri dhe Jug tingëllon krejt i njëjtë, por kjo nuk do të thotë se Veriu nuk ndryshoi.

    Theksi i Pyongyang është ai zyrtar në veri, i cili tingëllon mjaft i ngjashëm me versionin e vjetër të theksit të Seulit.

    Ky theks i Phenianit ndryshoi gradualisht, veçanërisht gjatë mbretërimit të Kim Jung Il, në një theks më të fortë dhe më të ashpër, i cili rezonoi me politikën e parë ushtarake të Koresë së Veriut.

    Vërtetë, kjo është ajo që hasni kur aktivizoni lajmet e Koresë së Veriut. Por njerëzit e zakonshëm në Korenë e Veriut nuk flasin aq agresivisht sa dëgjoni në lajmet e kontrolluara nga shteti. Ata thjesht tingëllojnë mesatarisht më të ngurtë se Seulitasit.

    Duke lënë mënjanë thekset, ndryshimi kryesor vjen nga vetë gjuha. E kam fjalën për fjalët, fjalorët dhe gramatikat. Koreja e Jugut importoi shumë fjalë angleze në gjuhën e tyre, jo domosdoshmërisht për të zëvendësuar fjalët e mëparshme, por për të shtuar konotacione të reja duke pasuruar kështu vetë gjuhën.

    Pra, ka edhe dallime në zgjedhjen e fjalëve kur ato i referohen të njëjtës gjë, dhe zgjedhja e fjalëve ndikohet ndjeshëm nga konteksti historik, politik dhe kulturor.

    Pavarësisht këtyre dallimeve, gjuha është ende e njëjtë dhe njëri nga secila anë mund të lexojë ende botimet e përgjithshme të tjetrit pa ndonjë vështirësi, të paktën tani për tani.

    Problem konceptual

    Në filozofi, problemi parësor i gjuhës dhe përkthimit ose përshtatjes së saj si një koncept instrumentalist është trajtuar gjerësisht nga autorë të ndryshëm.

    Në esenë e tij me titull “Mbi gjuhën si të tillë dhe mbi gjuhën e njeriut”, filozofi Walter Benjamin nuk parashtron vetëm parimet kryesore të teorisë së tij të përkthimit; ai gjithashtu fillon të skicojë konceptin e pazakontë të një gjuhe të gjërave.

    Ai formulon një teori, të rrënjosur në traditën e hershme romantike, të magjisë së gjuhës ose aspekti i fundit i magjisë, i cili u përshkrua nga Benjamin si “problemi parësor i gjuhës”.

    Sipas tij, ideja e një natyre magjike të gjuhës buron në kritikën e një koncepti instrumentalist të gjuhës, të cilin Benjamin e refuzon si borgjez.

    Sipas tij, ta reduktosh gjuhën në statusin e një mjeti të thjeshtë komunikimi verbal, “objekti [është] faktik” dhe “i adresuari [është] qenia njerëzore” do të thotë ta nënvlerësosh atë seriozisht.

    Benjamin e hedh poshtë këtë konceptualizim naiv të gjuhës, së pari duke zgjeruar vetë konceptin e gjuhës.

    “Çdo shprehje e jetës mendore njerëzore mund të kuptohet si një lloj gjuhe […]. Është e mundur të flitet për një gjuhë të muzikës dhe të skulpturës, për një gjuhë të drejtësisë […] [ose] një gjuhë të teknologjisë”.

    Nëse e lidhim këtë me rastin e serialit filmik “Rrushe duhet parë ndarja ose dallimi mes të shprehurit përmes gjuhës që arrihet përmes titrave dhe leximit dhe të shprehurit brenda gjuhës që arrihet përmes imazhit dhe dëgjimit.

    Kjo çarje në fakt, larg nga të qenit një banalitet apo një naivitet filozofik, ekziston e shprehur në një lidhje thelbësore midis gjuhës dhe kuptimit, sipas filozofit Jacques Derrida.

    Thelbi i idesë së Derrida-s është se, gjuha është kaotike dhe kuptimi nuk është kurrë i fiksuar, në një mënyrë që na lejon ta përcaktojmë në mënyrë efektive (d.m.th., kuptimi është i paqëndrueshëm, i pavendosur, i përkohshëm dhe ndonjëherë i ndryshëm).

    Kështu, në të menduarit e Derrida-s, qëllimshmëria nuk luan krejt të njëjtin rol, siç konceptohet tradicionalisht në filozofinë e gjuhës; qëllimi ynë nuk përcakton kuptimin e asaj që po themi.

    Në vend të kësaj, kuptimi i fjalëve që përdorim, përcakton qëllimin tonë, kur flasim.

    Kjo nuk do të thotë se nuk e kemi fjalën për atë që themi, apo se nuk mund të kemi qëllime në komunikim.

    Por, duke qenë se gjuha është një strukturë shoqërore që është zhvilluar shumë më parë dhe ekziston përpara përdorimit të saj si individë, ne duhet të mësojmë ta përdorim atë dhe të prekim rrjetën e saj të kuptimeve, në mënyrë që të komunikojmë me të tjerët; pra, nevoja për dekonstruksion.

    Dhe për të kuptuar privilegjin e komentuesve të cilët janë logocentrikë në gjuhën që përdorin ndaj pranisë së titrave shqip-shqip, mjafton një histori e ritreguar nga gazetari Mero Baze.

    Fragment nga libri “Republika e parë”:

    “Kurrë më parë nuk ishte parë në atë qytet një ndjenjë solidariteti si e atyre ditëve. Skenat te pallati i sportit ishin apokaliptike. Kamionë të vjetër, zetorë, makina ushtrie, vetura private dhe gjithë çfarë ka inventari i mjeteve lëvizëse, vinin pa pushim dhe shkarkonin refugjatë të terrorizuar që nuk i priste askush.

    Të frikësuar, të lodhur, të shkatërruar psikologjikisht dhe mbi të gjitha në makth për fatin që i priste, ata shiheshin të rrinin në grumbuj të pazakontë për shkak se kishin frikë të ndaheshin. Rrinin të bashkuar në familje të mëdha dhe ky ishte një nga problemet më serioze për t’i ndihmuar. Çdo qytetar i Tiranës që shkonte të merrte dike për të mbajtur në shtëpi, përballej me fisin zakonisht 25-30 vetë që thoshin ‘ose na merr të gjithëve, ose nuk ndahemi’. Kjo ishte shokuese për një familje në Tiranë, e cila kishte menduar t’u lëshonte një dhomë.

    Nga ana tjetër, refugjatët e terrorizuar dhe nga lajmet për krime dhe banda në Shqipëri, ishin të vendosur ‘të vdisnin bashkë’. Unë gjeta më në fund një vajzë të vogël, Laurën që sapo kishte zbritur nga kamioni dhe po villte jeshil, dukej se ishte dehidratuar. I fola, por nuk më përgjigjej. Më shikonte me sytë e pafuqishëm prej fëmije dhe pa asnjë emocion. Në krah ishte vëllai i saj, Liridoni dhe nëna e saj, Sofia.

    E pyeta ku është babai dhe Liridoni, pa më folur më çoi te një grumbull burrash e grash që më shikonin krejt mosbesim dhe pafuqi. Tregimet e tyre për ç’kishin hequr ishin të pabesueshme ndërsa përshtatja me ne në shtëpi është një histori tjetër, por më shumë gazmore. Gjuha e ndryshme që përdornim për sendet e shtëpisë dhe ushqimet, kultura e ndryshme e jetës krijonte herë pas here keqkuptime që na trishtonin dhe na bënin për të qeshur.”

    spot_imgspot_img

    Lajmet e fundit